این روزها که به لطف خدا و به برکت انقلاب، شور حسینی در سرتاسر کشور به چشم می خورد و همه در عزای حسین علیه السلام گریه می کنند و نوحه سر می دهند، چقدر خوب است که این شور با شعور حسینی و این گریستن ها با نگریستن همراه باشد و شعور حسینی یعنی عمل به نهضت اباعبدالله و رسالتی که ایشان بر دوش شیعیان و رهروان گذاشتند. رسالتی که اگر به آن عمل شود خیلی از مشکلات در جامعه رفع می شود.

آن رسالت چیست؟ اجازه بدهید که این سوال را از خود امام حسین علیه السلام بپرسیم.

چرا شما قیام کردید؟

قال الحسین علیه السلام: أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ‏ لِطَلَبِ‏ الْإِصْلَاحِ‏ فِی أُمَّةِ جَدِّی أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِوَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی‏(بحار الأنوار (ط - بیروت) / ج‏44 /ص 329 )

جمله ای که در بالا مشاهده می کنید، جمله ای است معروف از امام حسین علیه السلام که در بیان هدف از قیام خویش می فرمایند.

قیام برای اصلاح امت.....امر به معروف و نهی از منکر.....

همه ما می دانیم که امامت یکی از اصول دین یا یکی از شاخه های اصل نبوت است  و امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین محسوب می شوند. سوالی که در اینجا به ذهن می رسد این است که چه اتفاقی می افتد که اصل دین یعنی امام حسین فدای فرع دین یعنی امر به معروف و نهی از منکر می شود؟

پاسخ این سوال را باید در ماهیت امر به معروف و نهی از منکر و نتیجه آن جست و جو کرد.

امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

چگونه می توان به این فریضه الهی عمل کرد؟

اگر به دنبال پاسخ این سوالات هستید و می خواهید به رسالتی که امام حسین علیه السلام برای رهروان تبیین فرموده اند عمل کنید، با ما باشید و این مطالب را دنبال کنید.

امر به معروف و نهی از منکر در دین مقدس اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است به گونه ای که به تعبیر روایات، اقامه سایر فرائض دینی در جامعه وابسته به امر به معروف و نهی از منکر است.

 عن ابی جعفر علیه السلام: إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ‏ الْفَرَائِض( وسایل الشیعه، ج 16، ص119)

این فریضه ی مهم اگر در جامعه ای ترک شود، آن جامعه به فساد کشیده می شود و لذا بر هر مرد و زن مسلمانی با وجود شرایط واجب است که به این فریضه الهی عمل کند....

در قرآن کریم نیز مکرر به این موضوع اشاره شده است. به عنوان مثال در آیه 104 از سوره مبارکه آل عمران، فلاح و رستگاری انسان را در گرو امر به معروف و نهی از منکر می داند:

وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اولئک هُمُ الْمُفْلِحُونَ

نه تنها در دین اسلام بلکه در ادیان قبل از اسلام هم وجود داشته است. به عنوان مثال لقمان حکیم در توصیه به فرزند خود می فرماید:

یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاَةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذلک مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ( لقمان، 17)

حتی به لحاظ عقلی هم اگر بخواهیم به موضوع نگاه کنیم، به ضرورت امر به معروف و نهی از منکر پی خواهیم برد چرا که در جامعه کسانی هستند که ملتزم به قوانین و مقررات نیستند و طبعا اگر به وسیله امر به معروف و نهی از منکر جلوی این افراد گرفته نشود، نظم عمومی جامعه به هم می خورد.

بنابراین امر به معروف و نهی از منکر نه تنها یک واجب شرعی بلکه یک واجب عقلی است و انسانیت انسان ایجاب می کند که نسبت به محیط پیرامون خود و آنچه در آن اتفاق می افتد بی تفاوت نباشد وگرنه انسانیت انسان مورد تردید است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:کُلُّکُمْ‏ رَاعٍ‏ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ.( بحار النوار، ج 72، ص 38)

و سعدی علیه الرحمه چقدر زیبا این معنا را به نظم در آورده است:

بنی  آدم  اعضای  یکدیگرند                     که در آفرینش زیک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار                    دگر  عضوها  را  نماند  قرار

منظور از درد در این شعر معروف ( که برخی به اشتباه فکر می کنند که بر سردر سازمان ملل متحد به فارسی نوشته شده است و حال آنکه چنین چیزی واقعیت ندارد) صرفا درد فیزیکی و تألم جسمی نیست بلکه تألم روحی و امراض عقیدتی و فکری به مراتب مهم تر و خطرناک تر هستند.

بنابراین چگونه ممکن است که کسی یک مجروح تصادفی را در کنار خیابان ببیند و نسبت به او احساس مسئولیت کند و او را به بیمارستان برساند ولی نسبت به کسی که مرتکب معصیت می شود و با ارتکاب این عمل جامعه را به فساد می کشاند، هیچ عکس العملی نشان ندهد؟

پس تا اینجا قدری به ضرورت عقلی و شرعی امر به معروف و نهی از منکر پی بردیم. انشاءالله در شماره بعدی بیشتر حول این موضوع سخن خواهیم گفت.

الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ( حج، 41)

کسانی که چون در زمین به آنها توانایی دهیم نماز به پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و سرانجام همه کارها با خداست.

آیا سزاوار است که انسان با اینکه قدرت دارد و می تواند امر به معروف و نهی از منکر کند ولی به بهانه های مختلف از عمل به این فریضه الهی سر باز زند؟ بهانه ها و توجیهاتی که ریشه خیلی از آنها هوای نفس است و مابقی آنها از جهل انسان به احکام، شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر نشأت می گیرد.....

این توجیهات خیلی خطرناک است و انسان را به وادی هلاکت می کشاند. وقتی این آیه  را در کنار این روایت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قرار می دهیم بیشتر احساس خطر می کنیم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید:

وَالذی نَفسی بِیدِه لِیخرِجَنَّمِن اُمّتی مِن قُبُورِهِم فی صورَهِ القِرَدَهُ وَالخَنازیرِ بِمُداهِنَتهُم فِیالمَعاصی وَ کَفَّهُم عَنِ النهی وَ هُم یستطیعُونَ (کنزالعمال، ص83)
به خدایی که جانم در دستاوست، از امت من گروهی از قبرها بر می‌خیزند، در حالی که در قیافه‌ی بوزینه و خوکهستند. این قیافه‌ها به خاطر آن است که آنان قدرت نهی از منکر داشته، ولی باگناهکاران سازش کردند.

از این روایت می توان این گونه برداشت کرد که اگر انسان نسبت به محیط پیرامون خود بی تفاوت باشد از انسانیت خود فاصله می گیرد و تا مرز درنده ترین و بدشکل ترین حیوانات پیش می رود.

ما در جامعه ای زندگی می کنیم که به حول و قوه الهی و به برکت جمهوری اسلامی، این امکان برای ما فراهم است که با گناهکار مقابله کنیم و جامعه را از فساد و بی بند و باری نجات دهیم اما متاسفانه برخی از مسلمانان که از اسلام فقط دو رکعت نماز خواندن را بلدند، از این واجب مهم غفلت کرده و در کنج عزلت به دعا و مناجات مشغول اند؛ در حالی که این اسلام نیست. همان طور که مقام معظم رهبری فرمودند:

این حقیقتا از معجزات قرآن است که فرمود: «وَلَنْتَرْضى‌ عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لَا النَّصارى‌ حَتّى تَتَّبِعَ مِلَّتُهُم» تاجامعه مسلمانان ازاسلام دست برندارند،اینها راضى نمى‌شوند. مقصودایناستکه دشمن مى‌خواهد آن روح اسلامى، آناحکام زنده اسلام و آن نیروى حیاتى اسلام در میان مسلمانان نباشد. البته آنها با یکعدّه مسلمانِ مرده بى‌اطّلاعازمبانى عالیه اسلام، ولو عامل به ظواهرمختصرىازاسلام هم باشند، چندان کارى ندارند؛ دشمنیهم با آن ندارند. اما این‌که اسلام نیست! اسلام اسلامی است که پیغمبر آورد وقرآن فرمود:

« کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»

آن اسلام نیست که عده‌اى بنشینند و تماشاگر حوادث عالم یاتماشاگر مسائل درون جامعه خودشان باشند.

بنابراین نباید مصداق این آیه از قرآن قرار گرفت که می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بین ذلک سَبِیلاً (نساء، 150)

به برخی از دستورات اسلام از جمله نماز و روزه و حج و زکات مقید باشیم اما نوبت به امر به معروف و نهی از منکر که می رسد، پایمان سست شود؟

در هفته های گذشته قدری پیرامون ضرورت عقلی و شرعی امر به معروف و نهی از منکر سخن گفتیم و در این هفته در باب جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم نکاتی را تقدیم می کنیم.

مسأله امر به معروف از همان روزهاى اول بعثت در مکّه مورد عنایت اسلام بوده است. بعنوان مثال در سوره والعصر که شعار مسلمانان به هنگام جدایى از یکدیگر بود و در اوائل بعثت در مکه نازل شده است، در جمله: «تَواصَوْا بِالْحَقِّ و تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»، اشاره به امر به معروف میکند.

اولین وظیفه انبیا

قرآن، اولین وظیفه همه انبیا را امر به معروف و نهى از منکر می‏داند و میفرماید:

و لقد بعثنا فى کلّ امة رسولًا ان اعبدواالله و اجتنبواالطاغوت‏ (نحل، 36)

«ما در میان هر امّتى، پیامبرى را مبعوث کردیم که مهمترین وظیفه آنان دو چیز بود: یکى امر به یکتاپرستى که بزرگ‏ترین معروف‏هاست‏(انِ اعْبُدُوااللَّه)، و دوم نهى از اطاعت طاغوتها که بزرگ ترین منکرهاست‏ (اجْتَنِبُوا الطَّاغوتَ)»

درسوره اعراف‏ نیز میخوانیم: پیامبر اسلام که نام و نشانش در تورات و انجیل آمده، اوّلین وظیفه‏ اش امر به معروف و نهى از منکر است. ( اعراف، 157)

نشانه بهترین امت‏

کُنْتُمْ خَیْرَ امَّةٍ اخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْروُفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر (آل عمران/ 110)

قرآن خطاب به مسلمانان میفرماید، «شما بهترین امتى هستید که بر مردم ظاهر شده‏ اید؛ به شرط آنکه امر به معروف و نهى از منکر کنید.

قرآن با آنکه بارها از اهل کتاب به خاطر تعصبات نابجا و تحریف‏هاى نامشروع و توقعات بیهوده انتقاد کرده، اما از گروهى از آنان به خاطر ایمان و تلاوت آیات الهى و امر به معروف و نهى از منکر ستایش کرده است: «لَیْسُوا سَواءً مِنْ اهْلِ الْکِتَابِ امَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّه ... وَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْروُفِ و یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر (آل عمران/ 112 و 113)»

امر به معروف کارى است که خداوند انجام میدهد: «انَّ اللَّهَ یَأمُرُ بِالعَدْلِ و اْلِاحْسانِ ‏(سوره نحل، آیه 90)» همانا که امر به منکر کار شیطان است: «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ و یَأْمُرُکُم بِالْفَحْشاء (سوره بقره، آیه 268)»

امر به معروف وظیفه عمومى است که قرآن میفرماید:

الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بَعْضُهُمْ اوْلِیَآءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَونَ عَنِ الْمُنْکَر (توبه/ 71)

تمام مردان و زنان با ایمان نسبت به یکدیگر حق ولایت دارند که یکدیگر را به معروف وادار کنند و از منکر باز دارند و نماز به پا دارند و زکات بپردازند.

آنچه در این آیه جلب توجه میکند، چند نکته است:

1)از آغازِ تکلیف، همه مردم از هر سن و صنف و نژادى که باشند، بر دیگر مؤمنان حق ولایت دارند؛ یعنى امر و نهى آنان بر اساس حق ولایتى است که خداوند قرار داده است و هرگز نام دخالت بى جا، مزاحمت و فضولى بر این کار روا نیست.

2)مقام ایمان است که به مسلمانان این حق را میدهد و این حق براى سایر مردم وجود ندارد.

3)همیشه امر به معروف، مقدم بر نهى از منکر به کار رفته است تا به ما بفهماند که کارها را از راه مثبت پیگیرى کنید و در جامعه، تنها انتقاد کننده نباشید.

4)در این آیه، امر به معروف و نهى از منکر قبل از نماز و زکات مطرح شده است، زیرا اقامه نماز و اداى زکات نیاز به یک سلسله تبلیغات دارد که همان امر به معروف است؛ براى مثال، در مقدمه نماز وقتى با بهترین و رساترین صدا مى‏گوییم:«حَىّ على الصّلوة»، این کلام خود امر به معروف است که بر نماز مقدم شده است. قرآن، خود اقامه نماز را نهى از منکر میداند؛ آنجا که میفرماید: «انَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ و الْمُنکَرِ (عنکبوت،45)»

5)گرچه باید به اولویتها توجه داشت، اما آنچه مورد پسند اسلام است، سفارش به تمام معروف‏ها و جلوگیرى از همه منکرات است.

به عبارت دیگر، زمانى ما به جامعه دلخواه میرسیم که:

1) مرد و زن هر دو قیام کنند.

2) بر اساس ولایت و محبت امر و نهى کنند.

3) از خوبیها شروع کنند.

4) به همه نقاط مثبت و منفى توجه کنند.

برخلاف تصور بعضى که امر و نهى را مربوط به تذکرات فردى در گناهان شخصى میدانند، این دو واجب در مدارى به وسعت تمام دین در حرکت هستند. این روایت از وجود نازنین امام باقر علیه السلام به روشنی به اهمیت و جایگاه این دو فریضه الهی در میان سایر فرائض اشاره می کند ضمن اینکه نشان می دهد که امر به معروف و نهی از منکر در همه شئون زندگی انسان تاثیرگذار است.

عن ابی جعفر علیه السلام:

إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ‏ الْفَرَائِضُ هُنَالِکَ یَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ فَیَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ فَیُهْلَکُ الْأَبْرَارُ فِی دَارِ الْفُجَّارِ وَ الصِّغَارُ فِی دَارِ الْکِبَارِ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ‏الْفَرَائِضُ‏وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ‏وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ الْأَمْر

لذا تمام وزارت خانه‏ ها، سازمان ها، ارگانها، قوه قضائیه، مرزها و پادگانهاو صدا و سیما میدان امر به معروف و نهى از منکر است. این مدار بزرگ را ما از حدیثى میفهمیم که میفرماید: به ما تقام الفرائض‏؛ یعنى قوام واجبات به امر معروف و نهى از منکر است. احیاى نماز به دعوت مردم است؛ آن هم با صوت زیبا و رسا در مکان بلند به طور مکرر که بگوئیم: حى على الصلوة. این جمله خود امر به معروف است.

در مسأله جهاد اگر تبلیغات و دعوت و تشویق از یک سو و برنامه ریزى اجرائى از سوى دیگر نباشد، جبهه ها خلوت میشود. در موضوع زکات نیز اگر تذکرات پى در پى نباشد، انگیزه براى پرداخت خمس و زکات از بین میرود. در ادامه حدیث می خوانیم:و تأمن المذاهب‏؛ یعنى با اجراى امر به معروف و نهى از منکر، امنیت جاده‏ ها تأمین شود.

همین تابلوهاى ساده که در جاده‏ ها میبینیم و این تذکرات و هشدارها و اعلام خطرها و کنترلها و تعیین مقدار سرعت، جلو هزاران حادثه تلخ را مى‏گیرد. اگر پلیس و بازرس در مسیر راهها و یا این هشدارها و جریمه ها و پیامها و نظارت نبود، هر روز ماشینهایى سرقت میشدند؛ افرادى ربوده میشدند؛ ماشینهایى با سرعت هاى غیر مجاز میرفتند و سبقت هاى نابجا میگرفتند؛ کرایه هاى گزاف و بى رویه گرفته‏ میشد؛ هرج و مرجى در جاده ها به وجود می آمد و براى هر مسافرت تمام بستگان دلهره پیدا میکردند.

در جمله دیگرى که از برکات امر به معروف سخن می گوید، میخوانیم: و تحل المکاسب‏؛ یعنى با امر به معروف و نهى از منکر، درآمدها حلال میشود. اگر فروشنده‏ اى که جنس معیوب وارد بازار میکند، همه مردم فریاد بزنند و انتقاد کنند، دولت او را تنبیه کند، بازار اصلاح میشود. اگر در برابر کم فروشیها، گرانفروشیها، ربا خوریها و حیله و تزویرها همه افراد حساس باشند، بازار اصلاح میشود.

حضرت على علیه‏ السلام‏ همواره با تازیانه وارد بازار میشد و به کسانى که جنس خود را در سایه میفروختند تا عیب آن مخفى بماند و یا جنس بهتر را روى دیگر اجناس و نوع نامرغوب را در زیر می نهادند، هشدار میداد.

جمله دیگر درباره نقش امر به معروف و نهى از منکر، در سالم نمودن قوه قضائیه است؛ آنجا که میفرماید: و ترد المظالم‏؛ با امر به معروف و نهى از منکر حق به صاحبش بر میگردد. آرى! اگر مردم اطلاعات صادقانه خود را به عنوان شاهد در اختیار قاضى و دادستان قرار دهند و مسؤولان قضایى را آگاه کنند، بسیارى از ظلمها قابل برگشت است.

اگر هرکس در برابر ظالم به وظیفه خود عمل کند، ظالم، میدانى براى ظلم کردن نمى یابد و قهراً حق‏ها به صاحبش بر می گردد. امام صادق علیه السلام به یکى از یاران خود فرمود: اگر شما دور بنى عباس را نمى گرفتید، آنها ما را خانه نشین نمى کردند. سکوت شما ما را خانه نشین کرد. اگر امروز همه کشورهاى اسلامى بر سر اسرائیل غاصب فریاد زنند، او مناطق تحت اشغال خود را به اعراب پس می ‏دهد.

حضرت میفرماید: و تعمر الارض‏. آباد شدن زمین، یکى دیگر از آثار امر به معروف و نهى از منکر است؛ زیرا آبادى نیاز به تلاش و سرمایه گزارى و علاقه و تخصص و بسیج شدن و تعاون دارد که همه آنها از معروف‏ هاست و باید به آن امر شود فاسد کردن زمین از طریق جنگ و بیکارى و رها کردن و راکد گذاشتن سرمایه‏ ها و فتنه و تفرقه و اسراف و عیاشى است- که همه آنها از منکرات است- و باید از آنها جلوگیرى شود.

با امر به معروف و نهى از منکر میتوان از دشمن انتقام گرفت. آرى! گرفتن حق نیاز به آگاهى، قدرت، اراده، وحدت، شجاعت، تبلیغات دارد که هر یک از آنها با تذکر و حمایت و تشویق و در یک کلمه با امر به معروف حاصل میشود. چه زیباست سخن‏ حضرت که میفرماید: و ینصف من الاعداء.

‏

با امر به معروف و نهى از منکر، نظام شما ثبات پیدا میکند (و یستقیم الامر) ؛ زیرا اگر بهترین قانون و نظام، مراقبت و حمایت نشود، متزلزل خواهد شد. امر به معروف و نهى از منکر ضامن پایدارى نظام و حمایت از نیکوکاران، و استخوانى در گلوى خلافکاران است.

براى دعوت به خیر و امر به معروف و نهى از منکر، سه مرحله گفته اند که آنها را خلاصه و فهرست وار بیان میکنیم:

مرحله اول: ‏آن است که انسان قلباً از اینکه معصیت خدا شود، ناراحت باشد و کار خلاف را در روح خود منکر بداند و از آن متنفر باشد. در این مرحله، احدى معاف نیست؛ یعنى حتى افراد ناتوان و لال و نابینا و بى پول باید قلباً از گناه متنفر باشند.

مرحله دوم: ‏آن است که آمر به معروف با زبان به گناهکار هشدار دهد و به خوبیها سفارش کند.

مرحله سوم‏: آن است که اگر بیان اثر نکرد، با قدرت جلوی گناه گرفته شود.

اصل تأثیر

نکته مهمى که باید در اینجا بیان شود، این است که محور امر به معروف و نهى از منکر، تأثیر است؛ یعنى اصل این است که خلافکار از چه طریقى از کردار خود دست برمیدارد؛ براى مثال:

اگر با اشاره اثر دارد، اشاره واجب میشود.

اگر فریاد اثر دارد، فریاد واجب است.

اگر تهدید اثر دارد، تهدید واجب است.

اگر تذکرهاى مکرر اثر دارد، تکرار واجب است.

اگر ناله و طومار و تقاضاى دسته جمعى اثر دارد، این قبیل کارها واجب است.

اگر سخن ما اثر ندارد، ولى تذکر شخص دیگرى اثر دارد، باید آن شخص را وادار به گفتن کنیم.

اگر تذکر در زمان خاصى اثر دارد، باید هشدار ما در همان زمان باشد.

اگر تذکر در فضا و مکان خاصى اثر دارد (براى مثال در قالب تفریح، اردو و مهمانى آمادگى حرف شنوى بیشتر است) باید آن شرایط را فراهم کرد.

آنچه اسلام از ما خواسته، محو باطل و احقاق حق و منع از منکرات و سفارش به معروف‏ هاست؛ ولى در شیوه و راه انجام آن تعبدى نیست؛ یعنى انحصارى در اینکه: به چه نحو باشد؟ در چه زمان باشد؟ با چه وسیله باشد؟ از طرف چه کسى باشد؟ به چه شکل باشد؟ و ... نیست.

اسلام پاسخ همه اینها را به عقل واگذار کرده و محور و راهنماى عقل را بهترین، بیشترین و سریعترین تأثیر دانسته است‏.

مراجع تقلید، شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر را احتمال تأثیر فرموده‏ اند. یعنى اگر اثر نکرد، واجب نیست. ما باید ضمن احترام به این اصل کلى، به چند نکته دیگر نیز توجه کنیم:

1) ممکن است فعلًا اثر نکند؛ ولى به خاطر اهمیت کار، باید بعضى اشخاص تا مرز شهادت پیش بروند و حرف حق را بزنند.

امام حسین (ع)فرمود: من براى احیاى امر به معروف و نهى از منکر به کربلا میروم. در آن وقت، امام شهید شد و یزید و لشکرش؛ تحت تأثیر قرار نگرفتند؛ ولى در فطرت عمومى مردم و تاریخ، ناحق بودن بنى امیه و عصمت و مظلومیت اهل بیت پیامبر اکرم (ص) نقش بست.

2) فضاسازى یک ارزش است؛ براى مثال، هر کسى که به تنهایى مشغول نماز مى شود، مستحب است که اذان بگوید و در اذان، فریاد «حى على الصلوة» سردهد. در اینجا مى‏بینیم که گفتن و فریاد این جمله یک ارزش است؛ هر چند که شنونده‏ اى وجود نداشته باشد تا براى برپایى نماز بشتابد. حفظ قانون و جلوگیرى از محو آن، یک ارزش است.

3) ممکن است امر و نهى در افراد اثر نکند؛ ولى با نهى از منکر لذت گناه را از کام گناهکار مى‏گیریم و نمى گذاریم که او لااقل با خیال راحت گناه کند. این ایجاد دلهره با نهى از منکر، عرصه را بر گناهکار تنگ مى‏کند و این خود یک ارزش است.

4) نهى از منکر نشانه آزادى است؛ و اگر بخاطر تأثیر نکردن آن نهى، همه ساکت شویم، با دست خودمان جامعه را به محیط خفقان، وحشت و مرگ آفرین تبدیل کرده‏ایم. بنابراین براى حفظ و دفاع از آزادى باید فریاد زد؛ گرچه در آن زمان کسى گوش ندهد.

5) امر به معروف و نهی از منکر؛ گامى به سوى خودسازى است؛ زیرا: تلقین به خود است؛ اعلام موجودیت است؛ نشانه بیدارى، شناخت و تعهد است. آرى گفتن، حداقل این آثار را در خود انسان دارد؛ گرچه گناهکار در آن زمان عکس‏العملى از خود نشان ندهد.

6) با آنکه ممکن است سخن امروز من در شنونده اثر نکند؛ ولى پاداش اخروى من همچنان ثابت است. یکى از برکات ایمان به خدا و معاد همین است که هرگز انسان خود را بازنده نمى پندارد.

اگر براى رضاى خداوند به سوى مسجد رفتید، پاداش جماعت خواهید داشت؛ هر چند که مسجد بسته باشد. انسان مخلص با خدا معامله می‏کند و گفتن براى خدا پاداش فراوانى دارد؛ خواه طرف گوش دهد و یا ندهد.

7) تمرین جرأت؛ امر و نهى کردن، حفظ روحیه جرأت است. اگر به دلیل آنکه اثر ندارد، امر و نهى نکنید، کم کم جرأت فریاد زدن و گفتن در شما کم میشود.

8) تسکین وجدان؛ فریاد بر سر گناهکار، سبب آرامش وجدان ایمانى خود انسان مى‏شود. کسى که فریاد مى‏زند، هرگز در وجدان، خود را محکوم به ترس و سکوت و سازش و بى تفاوتى نمى کند.

9) راه قرآن و انبیا است؛ راستى، که از انبیا بهتر نیستیم. آن بزرگواران معصوم بارها با استدلال و معجزه و بهترین اخلاق نهى از منکر میکردند؛ ولى اکثر مردم گوش نمیدادند.

10) عذر براى ما و اتمام حجت بر گناهکار؛ امر به معروف و نهى از منکر اتمام حجت بر گناهکار است تا نگوید: کسى به من تذکر نداد. و عذرى است براى مؤمن تا به او گفته نشود: چرا فریاد نزدى. قرآن میفرماید: گفتن، یا سبب تذکر است و یا وسیله عذر (عذراً او نذراً) احتمال اثر شرط وجوب است؛ یعنى اگر احتمال اثر نمی دهى، واجب نیست؛ نه آنکه ممنوع است. تا آنجا که خداوند منع نکرده است مى‏توان پیش رفت؛ ولى اگر کار به جایى رسید که دیگر از طرف خداوند فرمان توقف آمد، تکلیف عوض میشود.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر:

1. امرکننده و نهى‌کننده بداند آنچه را که شخص مکلّف ترک کرده یا انجام داده، معروف یا منکر است‌.

2. امر یا نهی برای آمر به معروف یا ناهی از منکر مفسده ای نداشته باشد.

3. گناهکار قصد تکرار گناه را داشته باشد.

4. احتمال تاثیر امر یا نهی را بدهد.

احکام فقهی

1. اگر احتمال دهد که هدف با موعظه و ارشاد و سخن نرم برآورده می شود واجب است به همین صورت عمل کند و به بیش از آن تعدی نکند .

2. اگر بداند که موعظه ارشاد و سخن نرم تاثیر نمیکند امر و نهی زبانی کند و در صورت احتمال تاثیر از آسان ترین مرتبه آن شروع نماید و به بیش از آن تعدی نکند به ویژه اگر گنهکار از امر و نهی او مورد هتک قرار می گیرد.

3. اگر بر طرف شدن منکر و اقامه معروف متوقف بر سخن تند و شدت بخشیدن در امر و تهدید و مخالفت با گنهکار باشد جایز و بلکه با پرهیز از دروغ واجب است.

4. جایز نیست در انجام نهی از منکر، از حرام و منکر مثل فحش و دروغ و اهانت کمک گرفته شود بله اگر منکر از جمله چیزهایی باشد که اسلام به آن اهمیت می دهد و به هیچ وجه به انجام آن راضی نباشد نظیر قتل انسان محترم یا ارتکاب گناهان قبیح  و بزرگ که وعده ی عذاب بر آن داده شده است جایز و بلکه واجب است ممانعت شود اگر چه لازم شود از آنچه گفته شد کمک گرفته شود.

5. اگر بعضی از مراتب امر و نهی زبانی آزار و اهانت کمتری از بعضی از آنچه در مرتبه ی اول ذکر شد داشته باشد باید به آنها اکتفا شود. پس اگر موعظه و ارشاد با سخن نرم و چهره ای باز موثر باشد یا احتمال تاثیر آن برود آزار کمتری از دوری اعراض و امثال آن داشته باشد جایز نیست دوری و اعراض شود. انسان ها در بیان و شنیدن امر و نهی متفاوتند چه بسا دوری و رو گردانی از شخصی از امر و نهی او شدیدتر و سنگین تر و اهانتآمیزتر باشد و از همین رو امر و نهی کننده باید مراتب اشخاص و عمل به مرتبه آسان تر و راحت تر را مورد توجه قرار دهد.

6. اگر تاثیر امر و نهی به استفاده از مرتبه اول و دوم باشد باید ضمن امر و نهی زبانی از او دوری و اعراض شود.

گستره ی امر و نهی زبانی

امر و نهی زبانی گسترده ترین مرتبه از مراتب امر به معروف است به گونه ای که بخش اعظم این وظیفه الهی با زبان عملی می شود زیرا امر و نهی دینی چهار قسم کلی دارد که یا تنها به وسیله زبان جامه عمل می پوشند و یا زبان نقش بیشتری را در انجام آنها دارد و ما برای وضوح بیشتر بحث این اقسام چهار گانه را مورد بررسی قرار می دهیم .

1- امر به مستحبات

امر به مستحبات تنها با رتبه دوم یعنی به وسیله زبان انجام می گیرد  و رتبه اول و سوم ندارد زیرا مرتبه اول که اظهار تنفر قلبی است و همچنین مرتبه سوم که اعمال قدرت برای انجام معروف است درآن مطرح نیست چه اینکه امر به مستحبات مستحب می باشد .   

2- نهی از مکروهات

در نهی از مکروهات نیز مانند امر به مستحبات مراتب سه گانه امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد و تنها نهی از منکر زبانی انجام می گیرد زیرا اگر چه مکروهات مورد نهی قرارگرفتهاند اما با توجه به اینکه اسلام به نوعی مردم را در انجام آنها آزاد گذارده است اظهار تنفر قلبی که مرتبه اول است و اعمال قدرت که مرتبه سوم می باشد در مکروهات مطرح نیست چه این که نهی از مکروهات مستحب می باشد .

3- امر به واجبات

در امر به واجبات مراتب سه گانه امر به معروف وجود دارد اما مرتبه دوم که مرتبه زبانی است از همه گسترده تراست زیرا غالباً اظهار تنفر قلبی نظیر ترشرویی ، سرد برخورد کردن و روگردانی که مرتبه اول است برای گنهکار سنگین تر از سخن ملایم و نصیحت به اوست و به فتوای فقهای اسلام اگر مرتبه دوم برای گنهکار آسان تر از مرتبه اول باشد واجب است به مرتبه دوم عمل عمل شود در نتیجه مرتبه دوم که مرتبه زبانی است  گسترده تر از مرتبه اول می باشد .

مرتبه زبانی امر به واجبات از مرتبه سوم که توسل به زور است هم گستردهتر می باشد زیرا امر به بسیاری از واجبات به واسطه زبان انجام می گیرد و نوبت به مرحله ی اعمال قدرت نمیرسد و مواردی هم که انجام آنها با توسل به زور صورت می گیرد به عهده ی نظام اسلامی است و اگر نظام هم در انجام وظیفه ی خود کوتاهی کند بسیاری از ترک واجبات که انجام آنها نیازمند اعمال قدرت است به خاطر ضرری که برای آمران به معروف دارند واجب نخواهند بود نتیجه این که غالب امر به واجب ها به صورت امر به معروف زبانی انجام می گیرد

4- نهی از محرمات

در این قسم از نهی از منکر هم مراتب سه گانه امر و نهی دینی وجود دارد اما نهی از منکر زبانی از دو مرتبه اول و سوم گسترده تر است و دلایل آن دقیقا همان دلایلی است که در امر به واجبات مطرح گردید .